جامعه (که سمن‌ها* هم بخشی از آن هستند) نقشی کلیدی در مبارزه با فساد دارد و می‌تواند کارهای مختلفی مثل نظارت بر خدمات عمومی، برملا کردن موارد فساد و افزایش آگاهی را انجام دهد. طرز اداره کشور صرفاً یک مشکل داخلی برای مسئولان نیست، بلکه مسئله‌ای است که مهره‌های زیادی همچون بخش‌های درون دولت، دانشگاه‌ها، توده مردم، سمن‌ها، شرکت‌های خصوصی و … بر روی آن نظارت دارند. سمن‌ها پیشگام نیازهای مرتبط با عدالت اجتماعی و برابری هستند. آن‌ها نقشی کلیدی در تعیین و پیاده‌سازی برنامه‌های مبارزه با فساد و توسعه کشور دارند. وظائف و استراتژی‌هایی که سمن‌ها به کار می‌گیرند بسته به عوامل ایجادشده و شرایط محلی که در آن قرار دارند، متفاوت خواهند بود. ازجمله وظائف سازمان‌های مردم‌نهاد عبارت‌اند از:
افزایش آگاهی
یکی از فعالیت‌های مهم در مبارزه با فساد که حتی در جلوگیری از فسادهای بعدی هم نقش دارد، افزایش آگاهی است. سمن‌ها به‌عنوان نهادهایی خارج از دستگاه دولت، در این مورد می‌توانند نقش تأثیرگذاری ایفا کنند. آن‌ها می‌توانند اطلاعاتی در مورد تأثیرات مخرب فساد، قوانین ضد فساد و محافظت و اطلاع‌رسانی از افرادی که فعالیت‌هایی علیه فساد دارند ارائه بدهند.
با روش‌های سنتی و نوین مختلفی مثل جزوه، رادیو، فیلم و انیمیشن می‌توان آگاهی مردم را افزایش داد. برای مثال سمن «شفافیت برزیل» با استفاده از رادیو پیام‌های خود علیه فساد را در سائوپائولو منتشر می‌کند. یا سمن «آمریکای لاتین درراه توسعه» از اینترنت برای اطلاع‌رسانی استفاده می‌کند.
تحقیقات
تحقیق منجر به دستیابی به بینش‌هایی تازه در رابطه با مشکلات موجود می‌شود و به‌این‌ترتیب، استراتژی‌های تازه‌ای برای مبارزه با فساد آشکار می‌کنند. این تحقیقات می‌توانند میزان تأثیر اقدامات ضد فساد را آشکار کنند، یا مربوط به حوزه‌های مشخصی مثل میزان نقش قوانین، تأثیر برنامه‌های افزایش آگاهی در مبارزه با فساد، ظرفیت‌سازی و تأثیر فعالیت‌های مبارزه با فساد بر روی رفتار کسب‌وکارها باشند. از این نظر، سمن‌ها با تحقیقات خود می‌توانند نقشی مؤثر داشته باشند.
حمایت و نظارت
برگزاری جلسه‌های عمومی و غیررسمی با مردم را می‌توان جزو فعالیت‌های حمایت‌گرانه در نظر گرفت. همچنین سمن‌ها می‌توانند بر فعالیت شرکت‌های دولتی و خصوصی و نحوه پیاده‌سازی اصطلاحات مدنظر و مبارزه با فساد نظارت داشته باشند. حمایت و نظارت دو اقدام متصل‌به‌هم هستند. نظارت بر بخش‌های دولتی و خصوصی باعث برملا شدن تخلفات و سوء مدیریت‌ها می‌شود، به‌این‌ترتیب آگاهی مردم افزایش می‌یابد. سپس فشار برای اعمال تغییرات و حمایت از این فعالیت‌های اصلاح‌گرانه آغاز می‌شود.
فشار بیرونی و درونی برای اصلاح
فشارهای بیرونی سمن‌ها می‌تواند نیاز به تغییر و بهبود اوضاع را مطرح کند. البته این فشارها برای این‌که پایدار بمانند باید موردحمایت درونی هم قرار بگیرند. تصور سمن‌ها این است که جامعه مدنی می‌تواند آن نیروی حمایتگر درونی برای حفظ فشار باشد. سمن‌ها نماینده شهروندان و پیگیری اهداف آن‌ها هستند.
پیش بردن اهداف و سیاست‌ها در چارچوب شناخت درست از کشور
فعالیت‌های ضد فساد باید در چارچوب شرایط خاص همان کشور باشند. سمن‌های بومی از این نظر بسیار مهم هستند، چون سیاست‌های موردنظر را در حالی پیش می‌برند که شناخت درستی از رسوم، سنت‌ها، هنجارهای اجتماعی و ارزش‌های منطقه موردنظر خوددارند و فرآیند پیاده‌سازی تغییرات موردنظر را هموار می‌کنند.
افزایش پاسخگویی دولت
یک دولت باید درزمینهٔ تلاش‌هایی که برای کاهش فساد انجام می‌دهد نسبت به شهروندان خود پاسخگو باشد. سمن‌ها ازجمله نهادهایی هستند که میزان پاسخگویی دولت را افزایش می‌دهند. آن‌ها به شهروندان این قدرت را می‌دهند که به دنبال جواب از دولت انتخابی خود باشند. در یک مقطع که فساد در بلغارستان بالاگرفته بود، کمیسیون اروپا فعالیت‌های داخل این کشور را به‌شدت زیر نظر داشت، اما نهادهای داخل کشور چندان توجهی به کاهش فساد و پاسخگویی دولت نداشتند. به همین دلیل دولت بلغارستان بیشتر نگران پاسخگویی به کمیسیون اروپا بود تا فشار داخلی از سوی مردم داخل کشور.
بررسی قوانین و عهدنامه‌های دولتی که باهدف مبارزه با فساد صورت می‌گیرند
سمن‌ها می‌توانند بر فرآیند کنترل و شیوه اجرای این عهدنامه‌ها نظارت کنند و گزارش‌هایی دراین‌باره ارائه بدهند. این نوع گزارش‌ها که به گزارش‌های «سایه» معروف‌اند، جامعه را به درکی درست از تعهدات دولت و میزان پیشرفت آن در این مسیر می‌رسانند.
نقش سمن‌ها به‌قدری مهم است که کنوانسیون مبارزه با فساد سازمان ملل هم بر اهمیت آن‌ها تأکید کرده است. سازمان ملل معتقد است سمن‌ها به دلیل استراتژی‌های متنوع، اجتماعات محلی، حمایت‌های مصرانه و لابی‌گری‌های فعالانه می‌توانند درزمینهٔ مبارزه با فساد به موفقیت برسند و قبلاً در حوزه‌هایی چون محافظت از محیط‌زیست، سلامت و بهداشت و حقوق بشر توانایی خود را نشان داده‌اند. امید اصلی این کنوانسیون این است که حتی دولت‌ها برای مبارزه با فساد به حمایت از سمن‌ها پرداخته و آن‌ها را تقویت کنند. چراکه سمن‌ها بهتر از هر نهاد دیگری می‌توانند علت‌های فساد، سنگینی و خطری که از سوی آن وجود دارد را آشکار کنند.
*سمن: سازمان‌های مردم‌نهاد